اوضاع سیاسی دوران امام سجاد(ع)

یکی از مواردی که می‌توان به آن اشاره کرد حاکمیت خشونت در این دوران است که حادثه دلخراش کربلا در سال اول خلافت یزید اتفاق افتاد. حادثه حرّه یکی دیگر از حوادث خونبار زمان خلافت یزید بود.

یک سال و چند ماه پس از حادثه عاشورا، لشکر شام به دستور یزید برای سرکوب قیام مردم مدینه وارد آن شهر شد و پس از غارت و تعدی به نوامیس مسلمین، نزدیک به ۱۰ هزار نفر از صحابه و تابعین را کشتند و از بقیه مردم اقرار گرفتند تا پایان عمر برده یزید باشند.

حادثه تلخ دیگر آتش زدن کعبه بود که لشکر شام پس از قتل‌عام مدینه، برای سرکوب عبدالله بن زبیر، آهنگ مکه کرده، شهر را محاصره و خانه‌های مکیان و خانه کعبه را با منجنیق به آتش کشید.

این غائله با خبر مرگ یزید خاتمه یافت. سرکوب نهضت توابین، قیامی که در سال ۶۵ هجری به فرماندهی سلیمان بن صرد خزاعی اتفاق افتاد و سلیمان به همراه ۴ هزار نفر از همراهانش کشته شدند از دیگر حوادث تلخ دوران حیات امام چهارم است.

سرکوب قیام مختار نیز در این دوران اتفاق افتاد؛ زمانی که مختار برای خونخواهی امام حسین(ع) با شعار «یا لثارات الحسین» بزرگ‌ترین انقلاب اجتماعی علیه بنی‌امیه را فراهم آورد. سپاه مختار، پس از ۱۶ ماه نبرد، به خاطر اوضاع اجتماعی و سیاسی آشفته و خیانت برخی از افراد، به محاصره سپاه مصعب بن زبیر درآمد.

 مختار با ۱۹ نفر از بهترین یارانش با شجاعت تمام جنگید و به شهادت رسید. مصعب به یاران مختار امان و تعهد داد که در صورت تسلیم، متعرض آنان نشود. اما پس از تسلیم، ۷ هزار نفر را گردن زد.

 اوضاع فرهنگی دوران امام سجاد(ع)

بنی‌امیه با اقدامات ضد فرهنگی مختلفی بستر را برای حاکمیت خود آماده کردند. تحریف اسلام، عقیده به تجسیم و تشبیه خداوند، ارجاء، رهبانیت، تصوف و عقاید افراطی نمونه‌های بارز از بدعت‌ها و تحریف دین و انحرافات فکری و اعتقادی مردم در دوران خلافت ۹۰ ساله بنی‌امیه بود. آنان اسلام ناب را چنان عوض کردند که مسلمانان ۵۰ سال پس از رحلت پیامبر(ص)، برای کشته شدن فرزند دختر پیامبر، شتر نذر می‌کردند.

 ترویج جبرگرایی یکی دیگر از این موارد است. بیشترین سعی معاویه در ترویج جبرگرایی بود. آنان با تفکر جبرگرایی، مفاسد خود را موجه و معترضان خود را به اسم مخالفان اراده الهی سرکوب می‌کردند.

یزید خطاب به امام سجاد(ع) می‌گفت: «حمد و سپاس خداوندی را که پدرت را کشت» و عبیدالله می‌پرسید: مگر خداوند علی بن الحسین را نکشت؟ مخدوش کردن چهره اهل بیت اقدام دیگری بود که مردم را منحرف کرد. امام صادق(ع) در معرفی این دوران فرمودند: «پس از حسین همه مردم منحرف شدند مگر سه نفر». انحراف به حدی رسید که بیشتر مردم، روز عاشورا را عید قرار دادند.

 وقتی شنیدند خاندان پیامبر به عنوان اسیر وارد شام می‌شوند، شهر را آذین بسته و به جشن و پایکوبی پرداختند.

 بارها از امام سجاد(ع) شنیده شد که می‌فرمود: «در مکه و مدینه ۱۰ نفر که دوستدار ما باشند نیست» و عنوان می‌کرد: «‏نمی‌دانیم با این مردم چکار کنیم، وقتی حدیث پیامبر را برایشان می گوییم، می‌خندند و وقتی ساکت می‌مانیم ما را رها نمی‌کنند».

همچنین معاویه و هوادارانش برای تخریب شخصیت اهل بیت و ساختن شخصیتی موجه برای معاویه، بیشترین احادیث جعلی را ساخته و منتشر کردند.

آنان برای نیل به این اهداف، دست به دامان دانشمندان دنیاپرستی همچون ابوهریره، عمرو بن عاص، شریح قاضی، مغیرةبن شعبه، عروة بن زبیر، محمدبن شهاب زُهری، عبدالله بن عمر و... شدند.

 این گروه ظاهری آرام، سیمایی باوقار، زبانی ملایم و گویای قرآن و حدیث داشتند و خطرشان برای اسلام، از تمامی عناصر دستگاه خلافت بیشتر بود.

ایجاد تفرقه‌های قومی و قبیله‌ای، بی‌عدالتی و ظلم علنی در تصدی پست‌ها و دریافتی از بیت‌المال، ترویج جهل و تحمیق و تحمیر مردم و نگهداری آنان در خلأ فکری، اعتقادی و سیاسی، دیکته کردن مطالب به عالمان درباری و معرفی اندیشمندان منحرف از اهل کتاب به‌عنوان الگو، از دیگر اقدامات بنی امیه در این ایام بود.

اقدامات امام سجاد(ع)

اقدامات امام سجاد(ع) را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد. اقدامات سیاسی و فرهنگی و اقدامات علمی؛ این اقدامات در سه دوره صورت گرفته که شامل دوران اسارت (از عصر عاشورا تا برگشت به مدینه)، دوران قیام و آشوب‌ها و دوران ثبات و سازندگی است.

 در دوران اسارت؛ قتل، تعقیب، شکنجه و ظلم سابقه داشت، اما کشتن پسر پیغمبر و بر نیزه کردن سر عزیزان حضرت زهرا و اسارت خاندان پیغمبر و گرداندن شهر به شهر آنان، دنیای اسلام را مبهوت و وحشت را بر دل همه چیره ساخته بود.

سخت‌گیری حکومت از آنچه مردم حدس می‌زدند به مراتب بالاتر و قساوت و ظلم دستگاه در اوج خود بود. آغاز امامت امام سجاد(ع) از دوران سخت اسارت بوده و در چنین جوّی ادامه پیدا می‌کند.

 آن حضرت بزرگ‌ترین وظیفه خود را مقابله با دین‌زدایی حکومت از جامعه دانسته و با شجاعت و صراحت لهجه به افشاگری رفتار ظالمانه حاکمان مستبد می‌پردازد؛ برخلاف بقیه عمر مبارکش که به ظاهر مشغول عبادت و راز و نیاز با خدا بوده و برخورد ملایمی با دستگاه حاکم داشته است.

رهبر معظم انقلاب این دوران را چنین معرفی می‌کنند: «زندگی امام یک فصل کوتاه و تعیین‌کننده دارد و آن دوران پس از کربلاست. یعنی فصل اسارت که فصل بسیار کوتاهی است اما پرهیجان، زیبا، عبرت‌انگیز و در عین اسارت سرسختانه و پرخاشگرانه است.

امام سجاد(ع) در حال اسارت و بیماری، همانند قهرمانی بزرگ با گفتار و رفتارش، در این فصل حماسه می‌آفریند... امام را به صورت یک انقلابی پرخروش می‌بینید که کمترین سخنی را تحمل نمی‌کند و در برابر چشم همه، پاسخ‌های دندان‌شکن به دشمنان مقتدر خود می دهد».

در دوران قیام و آشوب‌ها امام(ع) جریان‌های حق‌طلب مانند قیام توابین و مختار را تأیید و تشویق کردند و در مقابل جنبش‌های فاسد و فتنه‌انگیز مانند قیام مردم مدینه، فتنه عبدالله بن زبیر و آشوب‌های بنی‌العباس، هوشمندانه موضع گرفته و خود و هواداران خود را از تبعات آن در امان می‌داشتند.

 در دوران ثبات و سازندگی نیز فساد حاکمان، سکوت و انحراف عالمان، عدم اعتماد به مدعیان و هواداران، جهل و نادانی مردم، قتل و غارت شیعیان، فقدان دوستان، داغ سنگین قبیله‌ای از عزیزان، ناله مظلومان و آوارگی یتیمان، شرایط را برای آن امام بزرگوار بسیار سخت و طاقت‌فرسا کرده بود. در چنین شرایط دشواری امام با استفاده از «تقیه» برای تحکیم موقعیت شیعه، این اقدامات را انجام دادند؛ زنده نگه‌داشتن یاد و خاطره عاشورا، افشای چهره واقعی بنی‌امیه، تفسیر قرآن و نشر احکام، تبیین معارف ناب به وسیله دعا، تربیت شاگردان، سازمان بخشیدن به تشکیلات سیاسی شیعه و برخورد جدی و مبارزه با عالمان درباری.

آثار علمی امام سجاد(ع)

صحیفه سجادیه از گنجینه‌ها و منابع اصیل اسلامی است که به «اُخت القرآن»، «زبور آل‌محمد» و «انجیل اهل بیت» نیز مشهور است. صحیفه شامل ۵۴ دعا در موضوعات مختلف و مورد نیاز انسان است. ادیبان در فصاحت و بلاغت صحیفه و شارحان در شرح محتوای عمیق و علمی آن، متحیر و شگفت زده‌اند. مناجات خمسه عشر راه و رسم سخن گفتن با خدا را به جهانیان می‌آموزد. مناجاتی که از زبان توبه‌کنندگان، شکایت‌کنندگان، مشتاقان و... بیان شده است.

رساله حقوق شامل ۵۰ حق و در حقیقت یک قانون اساسی مترقی بین‌المللی است که متصل به منبع وحی بوده و با رعایت آن سعادت بشر تضمین می‌شود.

حقوقی که همه انسان‌ها به اقتضای انسان بودنشان ناچار به فراگیری و رعایت آن هستند. سرانجام آن امام همام در سال ۹۵ هجری در زمان خلافت ولیدبن عبدالملک، به وسیله عمال خلافت، مسموم و به فیض شهادت نائل شد. سلام الله علیه یوم ولد و یوم عاش و یوم استشهد و یوم یبعث حیا.